धेरैजसो मान्छेलाई जेल सजाय पाउनु जीवनको सबैभन्दा खराब अनुभव हुनसक्छ, तर जब घरेलु हिंसा भोगेका महिलाको अनुभव सुन्नुहुन्छ अधिकांश महिलाहरुको अनुवभ केही फरक पाउन सक्नुहुन्छ । यो यस्तै एक महिलाको कहानी हो जो घरेलु  हिंसा पिडित छिन् अनि उनी जेल सजाय पाउँदैछिन् । 
.........

न्यायधिशको जेल जाने आदेश कुरेर उभिरहेकी लिली लुइस आफ्नो हाँसो थाम्न सकिरहेकी छैनन् । उनलाई थाहा छैन किन । उनी अत्तालिएकी पनि होइनन् र त्यहाँको अवस्था त्यस्तो हाँसो लाग्दो पनि थिएन । लिलीको वकिलले उनलाई अब ८ वर्षको जेल सजाय हुनसक्ने बताइरहेका थिए ।  

तर, पनि उनका लागि अदालतको फैसला असत्य लागिरहेको थियो, एक विशाल, विस्तारित जोक जस्तै । आफ्नो कोटको कठालो बनाउँदै प्रत्येक पटक अभियोजकको पक्षका वकिल उनको अगाडी उभिन्थे । उनका लागि यो बेतुक लागिरहेको थियो ।  

लिलीको छेउमा उनका एक सह–प्रतिवादी रोइरहेका थिए । ‘मलाई डर लागिरहेको छ’ उसले लिलीलाई भन्यो । लिलीले उसलाई शान्त पार्ने प्रयास गरिरहेकी थिइन्, तर ऊ कोसँग डराइरहेका थिए भन्ने देखिएन । 

बाहिर लिलीका लागि नारा लगाइँदै थियो । लिली घरेलु हिंसाको शिकार भएकी थिइन् । उनी मदिराको लतमा नराम्ररी फँसिन् र धेरै पटक आत्महत्याको प्रयास पनि गरिन् । 
लिली सोच्थिन्, ‘उनी जेलमा त्यस्ता मान्छेबाट सुरक्षित रहनेछिन्, जसले उनलाई पिट्ने र बारम्बार बलात्कार गर्ने गर्थ्यो, त्यस्तो प्रेमी जसले उसलाई बन्दुकले ताकेर धम्की दिने गर्थ्यो । 

उनका छोराछोरीलाई उनीबाट टाढा लगिसकिएको थियो, छोराछोरीको विछोडले उनलाई निर्ममता पूर्वक जकडेको थियो । अब गुमाउनका लागि उनीसँग थियो नै के र ? उनले मनमनै सोचिरहेकी थिइन्, ‘मलाई जेल चलान गर्नुहोस्, म जान तयार छु’ । 

त्यो दिन उनलाई जेल सजाय सुनाइयो । दोषी प्रमाणित भएपछि उनले पहिलो पटक एक साता प्रहरी हिरासतमा बिताइन् । लिली खैरो रंगको जेलको कपडामा बसिरहेकी थिइन् र उनले एकै खाले दिनचर्यामा समय बिताउनु कति सजिलो होला भनी सोचिरहेकी थिइन् । उनले निश्चय गरेकी थिइन्, यो पक्कै स्कूल पढ्दाको समय जस्तै होला । 

‘सात वर्ष’ न्यायधीशले उनलाई भन्यो । षड्यन्त्र गरेको र ठगी गरेको आरोप उनीमाथि लागेको थियो । लिलीको अनुहारबाट मुस्कुराहट हराएको थिएन । ‘धन्न ८ वर्ष भनिएन’, उनले सोचिन । 

प्रहरी हिरासतबाट जेल जानका लागि उनलाई भ्यानमा राखिएको थियो । अन्य कैदीले जेलका गार्डलाई भन्दै थिए, ‘मिस, कति टाढा छ मिस ? मलाई ट्वाइलेट आवश्यक छ मिस’ । उनले आफ्नो ४ सन्तानको बारेमा मात्रै सोचिरहिन् । उनीहरु आमा विना यति लामो समय कसरी बिताउँलान् ? अगाडी के हुन्छ ? उनले सोचिन्, उनले कहिले पाउँछिन् आफ्नो वर्दी ? जेलमा के रोजगार गर्लिन् ? 

लिली फेरी हाँस्न थालिन्, यस पटक पनि किन हाँस उठ्यो थाहा भएन उनलाई । भ्यान भित्रैबाट लिलीले धन्यवादका साथ भगवानलाई पुकारिन्, ‘तपाईले यो समय दिनुभयो’, उनले सोचिन्, ‘म के गर्न गइरहेको छु ?’
.......

लिलीको जन्म सन् १९७१ मा भयो र मर्सीसाइडको वारेलमा हुर्किइन् । उनी तीन दिदी–बहिनीमध्ये सबैभन्दा कान्छी छोरी थिइन् । उनका बुबा घानाका र उनकी आमा गोरी थिइन् र उनको प्राथमिक स्कूलमा उनी मात्रै एक मिश्रित जातिकी छात्रा थिइन् । 

बाल्यकालमा आफू केही फरक भएको उनलाई महशुस भयो र स्कूलमा उनको खासै साथी थिएनन् । ७ वर्ष हुँदा एक बिहान्, उनी स्कूलको ग्राउण्डमा गइन् । एक छात्रा समुह अर्थ गोलो आकारमा उभिएर गीत गाइरहेका थिएः ‘तिम्री आमा कहाँ गइन् ? तिम्री आमा कता गइन् ? टाढा, धेरै टाढा...

उनीहरु लिलीलाई हेरेर हाँसे । त्यही अपर्हन्नतिर उनकी आमा लिन आइन्, लिलीले आमालाई ती केटीहरुले के भनेका थिए भनी सोधिन् । 

लिली त धर्मपुत्री पालिएकी थिइन् । लिलीलाई घर ल्याउँदा उनको शरीरबाट नमिठो गन्ध आइरहेको थियो, जसले गर्दा उनको कपडा नै फुकालेर फ्याँक्नु परेको उनकी पाल्ने आमाले बताइन् । उनलाई जन्म दिने आमाले कहिल्यै अपनाउन नचाहेको आमाले बताइन् । उनको जन्म दिने बुबाको बारेमा भने केही उल्लेख थिएन । 

लिलीले यी सबै कुरालाई आत्मसात गर्ने प्रयास गरिन् । उनलाई जन्मदिने बुबा–आमाले किन उनलाई अपनाउन मानेन् भन्ने बुझ्न सकिनन् । उनको शरीरबाट किन गन्ध आइरहेको थियो ? त्यो पनि बुझिनन् । उनलाई फेरी कसैले छोडेर जाने डर भइरहन्थ्यो । 

लिली आफ्नो जीवनलाई फर्केर हेर्दा त्यो जीवनको विन्दुपछि भावनात्मक रुपले आफू कहिल्यै विकसित हुन नसकेको पाउँछिन् । जन्मदिने आमाबाट अपनाउन अस्विकार्य हुनुले उनलाई आतंकित पारेको थियो । १५ वर्षको उमेरमा उनले मदिरा सेवन गर्न थालिन् र कहिल्यै छोडिनन् । 

उनका एकपछि अर्को थुप्रै प्रेमीहरु थिए । ‘म अविवेकी भएकी थिए, त्यो प्रेम थियो भन्ने लाग्थ्यो, जब कसैले मलाई स्नेह देखाइयो, त्यो मलाई माया गरिएको महशुस गर्थे । जब उनका प्रेमीहरुले उनलाई पिट्थे, उनलाई त्यो पनि मायाको हरकत जस्तो लाग्थ्यो ।’ अतितलाई सम्झिँदै लिलीले भनिन् । 
......

जेलका सुपरीबेक्षकले लिलीलाई जेलको कोठा लगे । उनले जेलको भित्ता, झ्याल, कुनाको फलामको शैचालय हेरिन् । एक साताअघि फैसला सुनाउन अघि उनलाई राखिएको प्रहरी कस्टडीभन्दा जेलका कोठा निक्कै खराब थिए । आँफू अब साच्चिकै जेलमा पुगेको महशुस उनले गरिन् ।  

एक सातापछि लिलीलाई जेलको भिन्ना भिन्नै कक्षमा स्थान्तरण गरियो । उनीसँग एक महिला साथी थिइन्, जो आफूले आफैलाई नोक्सान पुर्याइरहेकी थिइन् । लिलीले झ्यालबाट बाहिर हेरिन्, मार्च महिना थियो र बाहिर कठ्यांग्रिने जाडो थियो । 

जेलमा लिलीलाई रिसेप्सनको जागिर मिल्यो । उनले नयाँ–नयाँ कैदीको स्वागत गर्नु पर्थ्यो । तीमध्ये धेरै हेरोइन दुव्र्यसनी थिए । अन्य कैदीहरु मानसिक विरामी थिए । एक कैदीले आफ्नो कपाललाई यति घुमाएका थिए, कपालको ‘डेडलक स्टाइल’ जस्तै देखिन्थ्यो । एक अर्की महिला कैदी जो सिरानीलाई चुस्दै बच्चाको भाषा बोल्थिइन् । सन् २०१८ तिरको कुरा, ‘यस्ता महिलालाई एक जेलमा राखिएको छ, उनीहरुलाई अन्तै कतै राख्नुपर्थ्यो, जहाँ उनीहरुलाई मद्दत मिल्नसक्छ’ – उनले सोचिन् । 

चाँडै उनको दिनचर्या राम्ररी बित्न थाल्यो । उनले रिसेप्सनबाट क्लिनरमा रोजगार थालिन्, जसले उनलाई व्यस्त बनायो । त्यो कुन महिना थियो, कुन बार थियो सबै भुलिन् । एक मात्र उनले सम्झने मिति थियो, जुन दिन उनले जेल छोड्दैछिन् र त्यसका लागि अझै केही दिन बाँकी थियो । 

उनी कहिल्यै पनि आफू जेल जानु परेकोमा रोइनन् । किनकि उनलाई थाहा थियो, यो सबै उनी एक्लैले भोग्दैछिन् । उनलाई भेट्न कोही आउने छैनन् । उनका छोराछोरीलाई उनीबाट टाढा लगिसकिएको थियो । 

उनी जेलमा मदिरा पिउने, ड्रग्स लिने गरिरहेकी थिइनन् । उनी जेल जाँदा बढी तौलकी थिइन्, तर पछि उनले प्रत्येक दिन जिम जान थालिन् र अण्डा, माछा आहार लिन थालिन् । उनले स्वयम–सहायताका पुस्तक पढिन् र उनले ती चीजहरुको सुची लेखिन्, जोप्रति उनी आभारी थिइन् । उनले योग्यताका लागि अध्ययन गरिन् र परिक्षा पनि उतिर्ण गरिन् । 

जेल पसेको ६ महिनापछि लिलीले जेल सजय सुनाएका न्यायधीशलाई यो ‘समयको उपहार’ भनी धन्यवाद दिँदै एक पत्र लेखिन् । त्यसपछि लेखिन्, ‘मेरो अनुभवमा जेलले सबैका लागि राम्रो हुँदैन, तर मेरा लागि राम्रो साबित भयो । 

लिलीलाई थाहा थियो, प्रशासनले महिलाको पुनर्स्थापनाका लागि निक्कै कम काम गरिरहेको थियो, जसलाई उनले पनि भोगिन् । गणित र अंग्रेजी योग्यताका लागि अध्ययनमा निक्कै ध्यान दिइएको उनले बुझिन्, तर यी महिलाहरुलाई आफूले आफैलाई कसरी सम्हाल्ने भनेर कसैले सिकाइरहेका थिएनन् ।  

बाहिरको तुलनामा जेलभित्र ड्रगको प्रचलन बढी थियो । केही कैदीहरु कोठामा प्रतिदिन १९ घण्टासम्म बन्द रहन्थे ।  लिली भन्छिन्, ‘उनीहरुका लागि पुनरस्थापना आवास छैन’ । उनले जेलमा गर्भवती महिला कैदीलाई खाना खुवाउन मद्दत गर्ने देखि लिएर मानसिक प्रशिक्षण दिने, पढाउने जस्ता विभिन्न काम गरिन् । उनको सुरक्षाका लागि दुई युवा अपराधी पनि दिइएको थियो । 

लिलीको लक्ष्य चाँडोभन्दा चाँडो खुल्ला जेलमा पुग्नु थियो । जहाँ उनी घुम्न सक्थिइन्, जहाँ उनी एक कप कफी आफैँ बनाएर पिउन सक्थिन् । तर, फेरी पनि उनी एक बन्द कोठाको पछाडी थिइन्, र उनी नशामा ध्रुत महिलाको माझमा थिइन् । 

जेलमा जति पनि महिलासँग लिलीले कुरा गरिन्, आफू र उनीहरुमा धेरैजसो समानता पाइन्, जस्तै कि घरेलु हिंसाको शिकार हुनु तर, मद्दत लिन असक्षम थिए । लिली भन्छिन्, ‘महिलाहरु अगाडी आउनका लागि व्याकुल छन्, किनकि उनीहरुलाई थाहा छ, सामाजिक सेवाहरु ल्याइदैछ  र तपाईको सन्तानहरु तपाईसँगै रहन सक्छन् ।’
........

किशोरावस्था हुँदादेखि दुव्र्यवहार लिलीको सम्बन्धको एक हिस्सा थियो । आफ्नो युवा अवस्थामा उनी मिलाएर कपडा लगाउने, आत्मविश्वासले भरिएकी र सुन्दर थिइन् । उनी आफ्नै व्यावसाय गर्थिइन् र व्यावसायीक काम थिइन् । परिणामस्वरुप, जो कोही उनलाई विश्वास गर्थे । उनी हरेक रात मदिरा र ड्रग्ससाँग आफ्नो पिडा बयान गरिरहेकी छिन् भन्ने कसैले पनि महशुस गर्न सकेनन् । 

लिली गर्भवती थिइन् । एक बिहानको कुरा हो, एक्कासी मिखाइल(नाम परिवर्तन) आएर उनको घाँटी अठ्याए र भर्याङबाट झारिदियो । एक घण्टापछि लिलीले बच्चा जन्माइन् । त्यसको ६ सातापछि बाट लगातार कुटपिट गर्न थाल्यो । एक पटक मिखाइलले नराम्ररी पिट्यो र छिमेकीले प्रहरीलाई बोलाउनु पर्यो । प्रहरी पुग्दा लिलीकी सानी छोरीले भनिन्, ‘मद्दत गर्नु, मेरी आमा मरिन्’ । 

‘कुटपिटका साथै मिखाइलले बलात्कार गरिरहन्थ्यो’, लिली भन्छिन्, ‘जब उसलाई मन लाग्थ्यो, उसले बलात्कार गर्थ्यो’ । यी घटनापछि मिखाइलले माफी माग्यो र उनले दिइन् पनि । लिली भन्छिन्, ‘त्यसलाई मैले हिंसा भन्ने नै सोचिन । त्यही हो मेरो जिन्दगी जस्तो लाग्थ्यो ।’

लिलीलाई हिंसा गरेकोमा मिखाइललाई जेल सजाय दिइयो । लिलीले नयाँ प्रेमी भेटिन् । लिलीका अनुसार, उनको प्रेमीले पिट्ने त गर्दैन थियो तर बन्दुकले ताकेर धम्क्याउथ्यो । उसले पनि एउटा छोरा जन्मिएपछि छोड्यो । 

त्यसपछि उनको जीवनमा अर्को व्यक्ति आए, जो उनको सह–आरोपी बने । लिलीले पिडा भुल्न असाध्यै मदिरा पिउन थालिन् । यी व्यक्ति पनि लामो समयका लागि हराउथ्यो, जुन समय लिली निक्कै तनावमा पर्थिन् । 

उनले घरबाटै काम गर्न थालिन्, तर दिनभरी नशामा हुन्थिन् । उनको प्रेमीसँग उसको ल्यापटप र सबै इमेलको जानकारी थियो । ‘मलाई थाहा थिएन उसले आफ्ना साथीलाई मेरो सबै डाटा पठाइररहेका छ’, उनले भनिन् । लिली काम गर्ने कम्पनीमा ग्राहकलाई बोलाउथे र उनीहरुलाई ठग्ने काम गर्थे । लिलीले आफ्नो नाममा एक बैँकमा खाता र कम्पनी खोल्न सहमत भइन् । 

के भइरहेको सबै थाहा थियो लिलीलाई । कसैलाई गोली नहानेको वा कसैको हत्या नगरेको त्यो अपराध हो भन्ने लागिरहेको थिएन । लिली ती व्यक्तिलाई निक्कै माया गर्थिन् । तर, एक पटक उसले १४ वर्षीय छोरीलाई गाँजा खाने अफर गरेको थाहा पाइन् र सम्बन्ध तोडिन् । उनले तत्काल प्रहरी बोलाइन् र यसबारे बताइन् ।  प्रहरीले उसलाई गिर्फतार गर्यो र उनलाई थाहा थियो प्रहरी उसका लागि पनि ढिलो चाँडो आउँनेछ । उनलाई थाहा थियो, उनलाई लामो जेल सजाय मिल्नेछ । 

उसको पूर्वप्रेमी जो ग्यांगस्टर बुबाका छोरा र दुतको रुपमा काम गर्थ्योे र उसको घरमा प्रहरीले छापा मार्यो । त्यसको दुई दिनपछि प्रहरी अधिकारीहरुले लिलीका छोराछोरीलाई नियन्त्रणमा लिए । 

एक कोणबाट लिलीको जीवनमा निक्कै उताव चढाव छन् । उनले धेरे मदिरा सेवन गरिन् । उनले ५ पटक आत्महत्या प्रयास गरिन् र दुई पटक मानसिक असन्तुलन भनी अस्पताल भर्ना गरियो । जब अन्तिम पटक उनले आफूलाई मार्ने प्रयास गरिन्, यदि मैले यसो गरे भने कति पिडादायी होला र कस्तो असर पर्ला छोराछोरीमाथि भन्ने सोचिन् । 

उनका लागि यो जीवनको टर्निङ प्वइन्ट थियो र लिली भन्छिन्, ‘त्यो दिनदेखि मैले अगाडी बढ्न आफैँलाई चुनौती दिनुपर्छ भन्ने सोँचे’ । आफ्नो युवा जीवनमा पहिलोपटक उनी आफूलाई मदिरा र ड्रगबाट नितान्त टाढा राखेकी छिन् । जुन दिन उनलाई सजा सुनाइएको थियो, त्यतिबेला कहिलेसम्म बन्द रहनुपर्ने हो थाहा पाइन्, जुन समय उनले आफ्नो पुनर्जन्म पाएको महशुस गरिन् । 

.......
२० महिना बन्द जेलमा बिताएको समयले उनलाई धेरै कुरा सिकाएको थियो । योर्क सहर क्रिसमसको सजावटले धपक्क बलेको थियो । पानी परिरहेको थियो, तर उनको पाइला विस्तारै बढ्दै थियो । यो उनको पहिलो पुनर्स्थापनाको दिन थियो, समुदायमा उनको पहिलो स्थापना थियो ।  उनले बाटाहरुलाई हेर्दा आफ्नो आँखा नयाँ महशुस गरिन् । उनी उत्साहका साथ हलुंगो महशुस गरिरहेकी थिइन् र सबै कुरा जगमाउदो देखिरहेकी थिइन् । 

उनले एक पसलबाट गुलाबी छाता किनिन्, अर्कोबाट एक गुच्छा अंगुर । एक पसलमा केही सोध्न भनी रोकिइन्, तर उनी बकबकाइन्, किनकि कुराकानी ‘एक्स क्युज मी’बाट सुरु गर्नुपर्छ नै भुलिसकिछिन् । त्यसपछि उनी एक कफी पसलमा हट चकलेट पिउन बसिन्, जसको मूल्य ३.८० डलर थियो । उनलाई विश्वास नै लागेन, किनकि उनले यसअघि पैसाको बारेमा सोचेकै थिइनन् । 

कफी पसलमा ठोक्किन पुगेको व्यक्तिसँग माफी मागिन्, जसले उनलाई सुन्दर बताएका थिए । उनले पसलेलाई धन्यवाद दिइन् । त्यो साँझ जेलमा फर्कन अघि लिलीले आफ्नो मन्त्र मनमनै दोहोर्याइन्, ‘म जिन्दगीलाई माया गुर्छ, म जिन्दगीलाई माया गुर्छ, म जिन्दगीलाई माया गुर्छ’ । 

त्यसपछि उनलाई सिमित समयका लागि काममा जान जेल बाहिर अनुमति दिइयो । एक कार्यस्थलका कर्मचारीले जब क्रिसमस पार्टीमा निमन्त्रणा गरेको थियो, उनी रोएकी थिइन् । उनले एक अर्को प्रोजेक्टमा काम गरिन्, जसमा आपराधिक क्रियाकलापमा संलग्न युवा तथा बालबालिकालाई तालिम दिने काम गरिन् । 

उनकी छोरी सिसीसँग नजिक भइन् । केही वर्षअघि उनको जन्मदिने आमाको निधन भएको थाहा पाइन् । उनले आफ्नो जन्मदिने बुबालाई पनि भेटिन् । स्वतन्त्रता अझै पनि उनको धेरै अगाडी छ । तर, युवा अपराधीसँग काम गर्दा उनका दिनहरुले अर्थ बोकेको छ । यी सबैपछि, उनको भनाई छ, केही यस्तो खोजमा थिइन्, जसले उनलाई सँधैका लागि छोडेको थियो, जुन कुरा उनले खोजिरहेकी थिइन्, तर त्यो सँधै उनको सोच भन्दा टाढा थियो, त्यो हो आत्म–सम्मान ।

‘मैले कहिल्यै पनि आफूलाई मन पराइन’, उनी मुस्कुराउँदै भन्छिन्, ‘अब म वास्तवमा आफूँलाई मन पराउँछु’ । 

(एक महिला कैदीबन्दीसँग बिबीसीले गरेको कुराकानीको आधारमा तयार पारिएको लेख, जसमा कैदी महिलाको जीवनको टर्निङ प्वाइट जेल हो)

 अनुवादकः गीता नेम्बाङ (सुब्बा)