जनकपुरधाम । मिथिलाको लोकपर्व मधुश्रावणी सोमबारदेखि सुरु भएको छ । साउन महिनाको कृष्णपक्षको पञ्चमी तिथिबाट प्रारम्भ हुने यो पर्व शुक्लपक्षको तृतीया तिथिका दिन सम्पन्न हुने गर्दछ । यसपटक १३ दिनसम्म  मनाईने मधुश्रावणी खास गरी मिथिलाका नवविवाहिता महिलाका लागि विशेष पर्वको रुपमा रहेको छ । 

तिथिको गणनामा थपघट भएपछि सोही अनुरूप यो पर्वको अवधिमा पनि हेरफेर हुने गर्दछ । मिथिलाको यो लोकपर्व बेहुलीहरुले विशेष गरी माईतीमा मनाउने गर्दछन् । यस पर्वमा बेहुलीका अतिरिक्त अन्य महिला र युवतीहरु सहभागी हुने गर्छन् । यस पर्वमा खास गरी माता गौरी, महादेव र नागदेवता (विषहरा) को पूजाको अनुष्ठान गरिन्छ । 

मधुश्रावणी पर्वको विधि
मिथिलामा माता गौरीलाई अटल सौभाग्य प्रदान गर्ने देवीको रुपमा पूजा गर्ने चलन रहेको छ ।  मधुश्रावणी पर्वका लागि व्रतार्थी (नवविवाहिता महिला) श्रावण कृष्ण चतुर्थीको दिन नुहाई धुवाई गरी चोखो हुने गर्छन् । 

सोही दिन दिउसोमा नवविवाहिता महिलाहरुका साथै टोल छिमेकका अन्य महिलाहरु मिथिलाका विभिन्न लोक गीतहरु गाउँदै, हँसी ठट्टा गर्दै फूल टिप्न जाने गर्दछन्, जसलाई मिथिलामा फूललोढ़ी भन्ने गरिन्छ । टिपिएका फूल तथा बेलपत्रहरु भोली पल्ट माता गौरी र महादेवलाई चढाउने गरिन्छ । यस पर्वमा माता गौरी र महादेवलाई बासी फूल र बेलपत्र चढाउने परम्परा रहेको पाईएको छ । 

त्यसपछि साँझमा माता गौरीका लागि नैवेद्य तयार गरिन्छ, त्यस समय बेसारलाई माता गौरीको प्रतिक प्रतिमास्वरुप बनाएर पानको पातमा राख्ने गरिन्छ जसलाई मैथिली भाषामा गौर भन्ने चलन छ । 

यसका लागि छरछिमेकका महिलाहरुलाई निम्तो समेत दिईन्छ र महिलाहरुले मधुश्रावणीमा हुने विभिन्न विधि विधानहरुको महत्व र विशेषता झल्किने खालका लोक गीतहरु गाउने गर्दछिन् । यस पर्वमा मिथिलाको लोक गीतहरु गोसाउनि गीत, गौरीगीत, शिवनचारी, महेशवाणी, कोहबरगीत आदि गाईने गरिन्छ । मधश्रुावणीमा गौरी र महादेवको पूजा गर्ने भएकाले शिव–पार्वतीको पारिवारिक परिवेश सम्बन्धी आख्यानहरुको चर्चा गर्ने गरिन्छ । जसले गर्दा मनोरञ्जनात्मक परिवेशको निर्माण समेत हुने गर्दछ पूजाको समयमा । 

गौरी नैवेद्य र गौरीको प्रतिमा नवविवाहिता महिलाको माईती र ससुराली दुबै ठाउँ बनाईने गरिन्छ । यो पर्व खास गरि माईतीमै मनाईने भएकाले ससुरालीमा बनाईएको गौरीको प्रतिक र गौरीको नैवेद्य पूजाको दिन पूजास्थानमा राखिने गरिन्छ । यस अवसरमा नवविवाहिताको ससुरालीबाटै साड़ी,श्रगृंारका सम्पूर्ण सामग्रीका साथै पर्व अवधिका लागि अन्न समेत पठाउने चलन रहेको मधुश्रावणीको कथा वाचन गर्ने सच्ची देवीले बताईन् ।  

उनका अनुसार श्रावण कृष्ण पञ्चमीका दिन व्रताथीहरु स्नान गरी नववस्त्र धारण गरेपछि कुलदेवतालाई प्रणाम गर्दै पूजा हुने स्थानमा विशेष प्रकारको अरिपन बनाईएको स्थानमा बस्ने गर्छिन् । त्यसपछि त्यहाँ पाँच वटा नागदेवताको आकृति बनाईने गरिन्छ । विशेष प्रकारको अरिपनमाथि पूजा सामाग्री समेत राख्ने गरिन्छ । यसमा कलशका साथै एक सय आठ स्थानमा नाग देवताको आकृित बनाईएको हुन्छ । त्यसपछि माता गौरीको पूजा गर्दै मधुश्रावणी पूजा आरम्भ गरिन्छ । 

सवर्पथ्रम हाथीमाथि माता गौर ( बेसारबाट बनाईएको माता गौरीको प्रतिक) पूजन गर्ने गरिन्छ ।  यसका साथै पञ्चोपचार पद्धतिबाट गन्धपुष्प धुपदीप ताम्बुल, दूवार्दल, बेलपत्र, नैवेद्य इत्यादिद्वारा विशेष विधिविधानसहित स्वामीपुत्रसहित माता गौरीको पूजा गरिन्छ । पूजा गरेपछि प्रत्येक दिन निर्धारित कथा सुनाईने गरिन्छ । कथापश्चात बाचोबीनी नामक मन्त्रविशेष समेत एकपटक सुनाईने गरिन्छ । पूजा समाप्त भएपछि व्रतार्थी कुलदवेतालाई प्रणाम गर्दै आफुभन्दा श्रष्ेठबाट समेत आर्शिवाद लिने गर्छन् । त्यसपछि पूजास्थानमा राखिएको खीरको भागलाई पूजा गर्दै पाँच जना सधवा महिलाहरुलाई खुवाईने गरिन्छ । यस विधिलाई मैथिलीमा करोतरि भन्ने गरिन्छ । यस पर्वमा १५ दिनसम्म पूजनकालमा ससुरालीबाट आएको वस्त्र (साडी) मात्रै लगाईने गरिन्छ कथावाचिका सच्ची देवी बताउँछिन् । 

यसरी १३ दिनसम्म गरिएको पूजामा एकत्रित गरिएको फूल अर्थात निर्माललाई अन्त्यमा विसर्जन गरिने प्रावधान रहेको छ । साउन शुक्लपक्षको तृतीया तिथिका दिन मधश्रुावणी पर्व समापन गरिन्छ । तृतियाभन्दा एक दिन पूर्व व्रतालु बेहुली (चोखो हुनु)नहाएखाए गरेपछि सोही दिन साँझ फेरी गौरी नैवेद्य पकाउँछिन् । सोही दिन नवविवाहिताहरु टेमी विधिमा शामिल हुन्छिन् । टेमी विधिमा दियोको टुप्पीले नवविवाहितालाई गोडामा पोलिन्छ । बेहुलीको देब्रे गोडामा टुप्पीले स्पर्ष गराइन्छ । स्पर्ष गराइएको स्थानमा चन्दनको लेप लगाइन्छ । 

यसमा पोलिएको ४ स्थानमध्ये एक वा तीन स्थानमा घाउ आए श्रीमान्ले भविष्यमा अझै बढी माया गर्ने भन्ने विश्वास रहेको छ । तर नवविवाहिता महिला गर्भवती रहेको पाईए उनीहरुलाई शीतल टेमी दिईन्छ ।  

मधुश्रावणी पर्व मिथिला क्षेत्रको विशिष्ट पर्व रहेपनि ब्राह्मण, कायस्थ, भूमिहार र सोनार जातिले मात्रै मनाउने गर्छन् । पर्वमा जाती, स्थान अनुसार विधिमा विविधता समेत पाइन्छ । जस्तै ब्राह्मण परिवारमा पूजा अवधीभभरी ससुरालीबाट आएको अन्न मात्रै खाने प्रचलन छ । तर अन्य जातीमा भने सो प्रावधान पाइदैन । 

मधुश्रावणी पर्वको महत्व
अवधीको दृष्टिले यो पर्व मिथिला क्षेत्रको सबैभन्दा ठूलो पर्व हो । भगवान् शंकरलाई मिथिला क्षेत्रमा त्रिभुवननाथ भनी आस्थाका साथ पूजा गरिन्छ । आशुतोष शंकर मनोवाञ्छित फल पद्रान गर्ने देवताको रुपमा पूजित छन् । मधुश्रावणी पर्वमा विशेष रुपमा नाग देवतालाई विषहराको नामले पूजा गर्ने गरिन्छ । 

विषहरालाई महादेवको सन्तति सरह मानिएकोले यो पर्व गर्नाले सर्पको भय नहुने र भगवान शंकर समेत प्रसन्न हुने जनविश्वास रहेको पाइन्छ । 

मधुश्रावणी पर्व दार्शनिक दृष्टिकोणबाट समेत महत्वपूर्ण रहेको नेपाल नाट्य संगित कला प्रतिष्ठानका प्राज्ञ रमेशरञ्जन झा बताउँछन् । पर्व अन्तर्गत वाचन गरिने कथाहरुमा सृष्टितत्व, पृथ्वीको जन्म आदिको वर्णन पाइनुका साथै जीवन, प्रारब्ध, कमर्पmलको भोग, पुनर्जन्म इत्यादि गम्भीर विषयहरुलाई समेत लोककथाको माध्यमले सुनाइने गरिन्छ । 

हुनत यो पर्व सामाजिक दृष्टिकोणले समेत अति नै महत्वपूर्ण रहेको छ । पर्वका कथाहरुमा भगवान शंकरको पारिवारिक जीवन सम्बन्धी कुराहरु, विवाह, भगवान शंकर र माता गौरीको दाम्पत्य जीवनको प्रसंगका साथै समाज र परिवारमा ईष्र्या, द्वेष, सेवा, सहिष्णुता, सहयोग, समर्पण, काम(वासना), मनोरञ्जन, दाम्पत्य प्रेम, पारिवारिक कर्तब्यबोध इत्यादिको वर्णन गरिएको हुनाले यो पर्व शिक्षाको दृष्टिले समेत महत्वपूर्ण रहेको रमेशरञ्जन बताउँछन् ।

रञ्जन भन्छन् ‘मिथिलाको परम्परागत समाजमा कन्यादान गर्ने बेलामा बेहुलीको उमेर प्रायः किशोरावस्थाकै हुनाले समाज वा परिवारको प्रौढ महिलाद्वारा कथाको माध्यमले यी गम्भीर तथा अत्यावश्यक कुराहरुको विषयमा ज्ञान पद्रान गर्नु अति विशिष्ट पक्ष रहेको छ । पर्वमा महिलाहरुको मात्रै सहभागी हुनाले नवयावैनाहरुलाई जीवनोपयोगी शिक्षा उपयोगी विधिबाट पाठहरु सिकाइने गरिन्छ जसकारणले उनीहरु मानसिक र शारीरिक दूबै हिसाबले गृहस्थ जीवन यापन गर्न सकोस्’ ।

नवविवाहिताका लागि शिक्षा र मनोरञ्जनको पर्व
फुललोढ़ी पर्वले मनोरञ्जनात्मक संयोग जुराईदिएको जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका वडा नम्बर ४ की नवविवाहिता पूजा झा बताउँछिन् । उनी भन्छिन् ‘ एकै ठाउँमा बसेपनि कार्य व्ययस्ताका कारण हामी एकसाथ बसेर कुरा गर्न सकिरहेका हुँदैनौ तर यो १५ दिनको पर्वले यो अवसर समेत जुराई दिएको छ’ । मधुश्रावणी मनोरञ्जनात्मक त छदैछ साथै यसले मैथिल विधिविधान समेत सिकाउछ वडा नम्बर ४ कै नवविवाहिता कल्पना झाको भनाई रहेको छ ।

 
उनले भनिन् ‘ कतिपय मैथिली संस्कारको विधिविधानको बारे मैले जान्ने अवसर पाउने भएकी छु’ । उनले अगाडी भनिन् ‘ साथै यस पर्वले एक नारी कतिसम्म सहनशील धैर्यवान् हुन सक्नुपर्छ भन्ने कुराको ज्ञान समेत प्रदान गरेको छ’ । फुललोढ़ीमा साथीसंगीहरुसँगै विभिन्न मनोरञ्जनात्मक लोक मैथिली गीतहरु गाउँदै बाटो बाटो डुल्दै अर्काको बारीबाट फूल टिप्नुले बालपनको आभाष गराउने गरेको कल्पनाले बताइन् । 

पर्वमा शामिल नवविवाहिताहरु यो पर्वबाट हामीलाई खुलापनको आभाष तऽ गराउँछ तर यसका साथै पारिवारिक लोकलाजको विषयमा समेत शिक्षा प्रदान गर्ने गरेको बताउँछिन् । अर्थात मधुश्रावणी पर्व व्रतालुहरुलाई मनोरञ्जन प्रदान गर्नुका साथै जीवनोपयोगी शिक्षा दिने उत्कृष्ट पर्व हो । 

मधुश्रावणी व्रतको प्रारम्भ
गौरीलाई दाम्पत्य जीवनको संरक्षिका र नागलाई नारीको पतिका रूपमा वंशलाई समाप्त पार्ने प्रवृत्तिको जीव मानिएकोले यस पर्वमा गौरी तथा नाग–नागिनको विशेष पूजा आराधना गर्ने गरिएको संस्कृतिविद्हरु बताउँछन् । गौरी दाम्पत्य जीवनलाई सुखी बनाउने मात्र होइन मनकामना पूर्ण गर्ने देवी पनि हुन् । मिथिलाकी राजकुमारी सीताद्वारा गौरी पूजन गरिएकाले नै भगवान् श्रीरामजस्ता पति पाइन् भन्ने धार्मिक विश्वास रहेको पाइन्छ । वाल्मीकि रामायणका अनुसार गौरी पूजनका लागि सीताले फूल टिप्ने क्रममा रामसँग पहिलो भेट भएको थियो ।

पर्वमा कतिपय कथा शिव पार्वतीको वैवाहिक, रोमाञ्चक प्रसङ्ग एवं ठट्यौली भरिएका कारण नारी जीवनमा पति प्रतिको स्नेह, सौहार्दतालाई प्रगाढ बनाउन प्रेरित गर्दछ भने सर्पकी आमा विसहरा र उनको वंशका बारेमा चर्चित कथाहरूले नागको पूजा गर्ने भावनालाई अभिप्रेरित गर्ने जनविश्वास समेत पाइन्छ । 

यो पर्व कहिलेदेखि शुरु गरिएको हो भन्न सकिने तथ्य नरहे पनि शिव पुराणको प्रसङ्गअनुसार मधुश्रावणी नामक नवविवाहिताले  शिवलाई आफ्नो पतिलाई कुष्ठरोग भएको व्यथा सुनाउँदा शिवले तिनलाई यस प्रकारको व्रत गर्न सुझाव दिए । 

उहाँको सुझावअनुसार उनले व्रत गरेपछि पति निको भई स्वस्थ भए । त्यसै दिनदेखि प्रत्येक नवविवाहिताले यसलाई वैधव्य रक्षार्थ अनुपालन गर्दे परम्परागत रूपमा मनाउँदै आएको बुझिन्छ ।

मधुश्रावणीमा विषहरको किन पूजा गरिन्छ ? 
यो पर्वमा प्रत्येक दिन अलग अलग कथाहरु सुनाइन्छ । जसमा मैना पंचमी, विषहरी, बिहुला, मनसा, मंगला गौरी, पृथ्वी जन्म, समुद्र मंथन, सतीको कथा व्रती महिलाहरुलाई सुनाइन्छ । 

भगवान शिव र माता पार्वतीसंग सम्बन्धित कयो पर्वहरु मनाइने गरिन्छ । साउन महिनामा मधुश्रावणी नामको पर्व मनाइने गरिन्छ । यो पर्वका दिन भगवान शिव र  माता पार्वतीको पूजा गरिन्छ । 

मधुश्रावणी पर्वको एक कथा अनुसार एक पटक भगवान शिव, माता पार्वतीसंगै जल क्रीड़ा गरिरहेका थिए ।

 
सोही समयमा भगवान शिवको वीर्य स्खलन भयो । भगवान शिवले सो विर्यलाई एउटा रुखको पातमा राखे । सोही वीर्यबाट पछी पांच कन्याहरुको जन्म भयो । ती पाँच कन्याहरुको नाम जया, विषहर, शामिलबारी, देव र दोतलि राखियो । 

यी कन्याहरुको जन्म भएपछि भगवान शिव त्यहाँबाट गईहाले । तर समय समयमा आफ्ना छोरीहरुलाई भेट्नका लागि आई रहे । यो क्रम धेरै दिनसम्म चलि रह्यो त्यस पछि माता पार्वतीलाई शंका लाग्यो । उनले एक दिन भगवान शिवको पछी पछी लागे । भगवान शिव फेरी सोही तलाउमा आफ्ना छोरीहरुलाई भेट्न आए । 

शिवजी तलाउमा सर्परुपी आफ्ना छोरीहरुसंग खेली रहेका थिए । भगवान शिवलाई उनीहरुसंग खेलिरहेको देखेर माता पार्वती क्रोधित भइन् । उनले ती सर्पहरुलाई मार्ने प्रयास पनि गरिन् । त्यसपछी भगवान शिवले माता पार्वतीलाई ती सर्पहरुको कथा सुनाए । उनीहरुको कथा सुनेपछि माता पार्वती हाँस्न थालिन । 

शिवजीको यो कथा सुनेर माता पार्वती सर्प रूपी छोरीहरुलाई मारिनन् । त्यसपछि महादेवल भने ‘साउन महिनामा जो कोही सर्पको पूजा गर्छ, उसलाई सर्पबाट भय हुँदैन ।’ यही कारण हो मधुश्रावणी पर्वमा विषहरको पूजा गर्ने गरिन्छ ।